به شتر نگاه کنید

 

پدیده ای که عرب به آن کشتی صحرا می گوید و قرآن ما را به تدبر در آفرینشش دعوت کرده

اگر همه درختان روی زمین قلم شوند و دریا برای آن مرکب گردد و هفت دریا به آن افزوده شود. اینها همه تمام می شوند ولی کلمات خدا تمام نمی شوند. خداوند توانا و حکیم است». حواستان به بیست و هفتمین آیه سوره مبارکه لقمان باشد. فکرش را بکنید اگر قرار بود از میان همه آفرینش های خدا فقط از یک حیوان به ظاهر معمولی بنویسیم، چقدر قلم و مرکب لازم بود؟ معروف ترین نام بردن از شتر در قرآن کریم، مربوط به آیه هفدهم سوره غاشیه است. آنجا که می فرماید:« افلاینظرون الی الابل کیف خلقت/ چرا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده است؟» البته هم کلمه «ابل» و هم کلمات دیگری که شتر اطلاق می شوند. در قرآن تکرار شده اند اما خداوند در این سوره همردیف با خلقت انسان کوه و زمین، از شتر نام می برد: «و به آسمان نگه نمی کنند که چگونه برافراشته شده است؟ و به کوه ها نمی نگرند که چگونه نصب و پا برجا شده اند؟ و به زمین نمی نگرند که چگونه پهن و گسترانیده شده است؟» لحنی که انگار شبیه به توبیخ و تذکر هم هست؛ اما چرا شتر؟

1. کشتی صحرا

شتر تقریباً در 7000 سال پیش اهل شده و از 2000 سال پیش تاکنون هیچگونه شتر یک کوهانه وحشی ای در دنیا دیده نشده است. شتر دوکوهانه تا پیش از 5000 سال پیش اهلی نشده بود و هنوز نوع وحشی آن در صحرای گبی در مغولستان وجود دارد ولی شتر دو کوهانه مانند شتر یک کوهانه در توسعه تمدن در مناطق بیابانی مؤثر بوده است. اعراب به شتر که گاهی در متون فارسی از آن به اسم «اُشتر» یاد شده «ابل» می گویند. البته این عمومی ترین لغت اعراب برای شتر است و این حیوان در عربی به نام های دیگری هم شناخته می شود.
شترها شامل دو گونه از شترهای کوهاندار که در آفریقا و آسیا به چشم می خورند و همچنین شترهای بدون کوهان آمریکایی می شود. شترهای کوهاندار دارای قدرت مافوق تصوری در زمینه مقاومت در مقابل شرایط سخت کویری، بدون نوشیدن آب برای مدت طولانی هستند. شترهایی که از بوته های خار کویری تغذیه می کنند، در سفرهای طولانی مدت می توانند بدون آب زنده بمانند. کوهان این شترها سلول های چربی را ذخیره کرده و در زمان نبودن غذا از آن به عنوان منبع انرژی استفاده می کند.
قوم عرب از گذشته به شتر اهمیت زیادی می داد. وقتی حیوانی 170 تا 270 کیلو بار را با سرعتی معادل 4 تا 5 کیلومتر در ساعت حمل کند و بعد از 5 روز راهپیمایی نیاز به آب و غذا داشته باشد، باید هم مورد توجه و حتی احترام قرار گیرد. برای همین است که اعراب به شتر لقب «کشتی صحرا» ( سفینه الصحرا) داده اند. برای آنها شتر اهمیت زیادی داشته و دارد. ملاک ثروت و قدرت یک قبیله شترهایش بود و زندگی در آن شرایط بدون شتر، حتماً چیز بزرگی کم داشت. عمر شترداری به درازای تاریخ زندگی اعراب در شنزارهای گرم و خشک جزیزه العرب و صحرهای شمال و شرق آفریقاست. اعراب در قرون گذشته از گوشت شترها می خوردند، از پشم و پوست آنها استفاده می کردند و در جنگ ها و در طول مسیر سوارشان می شدند. همین حالا در جنوب ایران هم می بیند که شتر و نخل چقدر مورد احترامند. شاید اصلاً برای همین است که واحد شمارش این دو شگفتی خلقت، همان واحد شمارش آدمیزاد است؛ یعنی نفر. جالب اینکه حضرت علی (ع) در نهج البلاغه بارها اشاراتی به نخل و شتر دارند و در مثال هایشان مخصوصاً از شتر بسیار استفاده کرده اند.

2. اهمیت شتر

سازگاری شتر با محیط زیستش به نحوی است که حفظ تعادل مایع در بدنش در هماهنگی کامل با عمل دیگر باخته ها در شرایط سخت خشکی است؛ آنچه که نبودنش در دیگر جانوران باعث مرگشان در همان شرایط می گردد. کوهان برجسته شتر یکی دیگر از بخش های مهم بدن این حیوان است که با شرایط محیطی هماهنگی کامل دارد. شاید تصور کنید کوهان محل اندوختن آب است؛ در حالی که اینجا محلی برای اندوختن حدود 50 کیلو چربی با دو عملکرد متفاوت است: یکی به عنوان عایق گرما در پرتو سوزان خورشید و دیگری اندوخته ای از انرژی و آب.
زمانی که چربی می سوزد، هیدروژنی آزاد می شود که با اکسیژن موجود در هوا ترکیب شده و تولید آب می کند؛ چیزی حدود 21 لیتر آب از 20 کیلو چربی.
شتر به غیر از باربری، عرضه کننده یک رشته تولیدات مهم است. شتر شیری بسیار چرب و پر از مواد غذایی دارد، گوشتش خوراکی است و از پوستش کمربند، لباس و... می سازند. پشم شتر برای تولید فرش و چادر مناسب است. حتی از مدفوعش هم برای سوخت استفاده می کنند و این یعنی کمتر قسمتی از شتر وجود دارد که بی مصرف و دور انداختنی باشد بی جهت نیست که قبایل بادیه نشین تصور می کنند که شتر گرانبهاترین دارایی شان است.

3. وقتی آب نمی خورند.

برای هر جانوری خطرناک است که خشکی بدنش به حدی برسد که خونش به تدریج غلیظ شود. این بدان معنی است که همه چیز به صورت کند در بدن جانورگردش می کند و نتیجه اش گرمازدگی و به دنبال آن مرگ است. شتر از این کار پرهیز می کند، چون مقدار آلبومین خونش همزمان با گرم شدن هوا افزایش می یابد. آلبومین پروتینی است که خاصیت جذب آب را دارد. این پروتئین در بدن و دستگاه گوارش، غذا را زهکشی و مراقبت می کند که جریان خون جانور آخرین بخش برای خشک شدن باشد. توانایی شتر در ثابت نگه داشتن مقدار آب در خون به نحوی تکامل یافته که می تواند 30 درصد از وزن خود را در زمان از دست دادن آب کم کند، که چیزی معادل 150 تا 200 لیتر آب است.

4. تولیدمثل

شتر نر بر خلاف شتر ماده دارای فصل جفتگیری است. فصل جفتگیری در نیم کره شمالی در ماه های آخر فصل زمستان است و دوره یا فصل مستی شتر نامیده می شود. معمولاً بزرگ ترین و قوی ترین شتر گله اقدام به باروری شتران ماده می کند.
باروری شتر ماده در 4 سالگی شروع می شود و ممکن است تا 15 سالگی زاد و ولد کند. معمولاً شتر ماده هر دو سال یک بار می زاید و مدت حاملگی اش حدود یک سال به طول می انجامد. شتر ماده به مدت 6 تا 12 ماه از بچه اش نگهداری می کند. بچه شتر هنگام تولد ضعیف و ناتوان است ولی 24 ساعت پس از تولد می تواند با مادرش راه برود. شتر ماده روزانه 4/5 لیتر شیر می دهد و این میزان شیر بر حسب میزان تغذیه شتر و وضعیت سلامتی او تغییر می یابد. بچه شتر معمولاً در 15 ماهگی از شیر گرفته می شود.

5. شتر بارکش

هنگامی که شتر 3 ساله می شود، می تواند بارهایی به وزن 125 تا 255 کیلو و برای مسافت 23 کیلومتر در روز را حمل کند. این توانایی شتر سالم در شرایط معمولی است. بعضی ها با تغذیه مناسب، توانایی شتر را بالاتر هم می برند.
سرعت شتر در شرایط مناسب 4/5 کیلومتر در ساعت است اما شترِ سواری می تواند 125 کیلو بار را بردارد و با سرعت 7/5 تا 9 کیلومتر در ساعت حرکت کرده و در روز مسافتی معادل 48 کیلومتر را بپیماید شترها تا 15 الی 20 سالگی می توانند بارهای سنگین را حمل کنند و در 30 سالگی یا بیشتر می توانند بعضی از کارهای سبک را انجام دهند. بعضی از شترها ممکن است تا 50 سالگی عمر کنند.

6. شیر شتر

شاید حالا اعراب دیگر مثل گذشته به شتر احتیاجی نداشته باشند. آنها لباس های مارک دار می پوشند و پول نفت هم بهترین ماشین ها بیابانگرد را در اختیار شان گذاشته اما غربی ها در سال های اخیر تازه به شتر توجه کرده اند. بدین ترتیب ممکن است شیر شتر به عنوان تازه ترین اغذیه مقوی وارد بازارها شود. و قفسه مغازه های فروشنده مواد غذایی سالم را پر کند. شیر سرشار از ویتامین B و C است و 10 برابر شیر گاوه، آهن دارد. شیر شتر که کمی شورتر از شیر معمولی است، به صورت گسترده ای در جهان عرب مصرف می شود و برای تولید پنیر بسیار مناسب است. برخی از مهم ترین پخش کنندگان مواد غذایی برای فروش این محصول در بریتانیا ابراز علاقه کرده اند. علاوه بر مواد معدنی و ویتامین، تحقیقات نشان داده که پادتن های موجود در شیر شتر ممکن است برای غلبه بر بیماری هایی نظیر سرطان، ایدز، آلزایمر و هپاتیت C مفید واقع شوند. در همین حال، تحقیقات برای یافتن نقش آن در کاهش تأثیر دیابت و بیماری های قلبی نیز ادامه دارد. سازمان خوار و بار جهانی از تولیدکنندگان خواسته فروش این محصول به غرب را آغاز کنند.

7. یک قطره از دریا

درباره شتر خیلی چیزها می شود گفت. در مباحث تاریخی می شود سراغ معروف ترین شترهای تاریخ رفت؛ از شتر حضرت صالح (ع) گرفته تا شتر سرخ موی که همان «جمل» باشد. می شود از شگفتی های آفرینش در تفاوت شترهای دو کوهانه و یک کوهانه نوشت؛ از اسرار جفتگیری تا اینکه چرا به دستور اسلام اول باید شتر را نحر و بعد ذبح کرد و البته خیلی چیزهای دیگر. آیا همه آنچه درباره شتر هست، همین هایی بود که ما گفتیم یا می توانستیم بگوئیم؟ ویلیامز جیمز، فیلسوف و روانشناس شهیر می گوید: «علم ما همچون قطره است و جهل ما همچون دریایی عظیم.»
شاید بشود جمله او را نه درباره همه علم بلکه حتی فقط در اسرار آفرینش شتر به کار برد. امروزه شاید کاربرد شتر در برخی از نقاط جهان، به اندازه یک وسیله برای حمل مواد مخدر و طلای قاچاق پایین آمده باشد اما همچنان بام ذهن آدمی، حیات خانه خداست و شاید هرگز بشر آنچه را باید درباره آفرینش شتر بداند، نداند؛ چهان هستی پیشکش. دانشی هم اگر هست، باز باید گفت خدایا! ما دانشی نداریم و چیزی نمی دانیم، مگر آنکه خودت به ما آموخته باشی.

8. همه نام های شتر در قرآن

قرآن کریم 13 بار از شتر با نام های ابل، بعیر، جمل و ناقه یاد کرده است. در قرآن کریم کلمه «انعام» بارها به کار رفته است. در آیات و روایات، «انعام» به معنای گاو و گوسفند و شتر است. در آیت و روایات، «انعام» به معنای گاو و گوسفند و شتر است اما کسانی مانند راغب اصفهانی در کتاب «مفردات» خود و همچنین مفسرینی مانند صاحب «مجمع البیان» گفته اند معنای اصلی انعام، شتر است و زمانی به گاو و گوسفند اطلاق می شود که شتر جزو آنها باشد. هر چه باشد در تمامی آیات مربوط به انعام، از انعام به آیت، عبرت و نعمت یاد شده و قطع به یقین شتر نیز جزو آن است. در زبان عرب، با توجه به صفات شتر نام های مختلفی بر آن نهاده شده که هر اسم خصوصیتی دارد. قرآن کریم نیز به راحتی از این نام ها مانند بحیره، بدن، سائبه، حام، ضامر و عشار اشاره کرده است. با مهم ترین نام های شتر که در قرآن به آنها اشاره شده آشنا شوید:

بحیره

به ماده شتری گفته می شود که پنج بچه شتر زاییده باشد و آخرین شان نر باشد. چنین شتری برای اعراب جاهلی مورد احترام بوده، به طوری که برای سواری یا بارکشی از آن استفاده نمی کردند. پشم و کرکش را نمی چیدند و از هیچ آب و گیاهی منعش نمی کردند؛ کسی هم حق آزار او را نداشت. چنین شتری برای آنکه شناخته شود گوشش را چاک می دادند. واژه بحیره در آیه 103 سوره مائده آمده است.

بدن

به معنای شتر قوی هیکل و چاق است که برای قربانی کردن به مکه و منا برده می شود و جمع آن بدنه است. در آیه 36 سوره حج به واژه بدن اشاره شده؛ «شتران قربانی را برای شما از شعائر خدا قرار دادیم. شما را در آن خیری هست.»

سائبه

اعراب جاهلی برای سائبه چند معنی بیان کرده اند:
1- شتری که عرب جاهلی برای بت ها آزاد می کرد.
2- شتری که به واسطه نذر آزاد می شد و از شیر و پشمش استفاده نمی کرد و بر آن سوار نمی شدند.
در آیه 103 سوره مائده آمده است: « خداوند درباره بحیره، سائبه وصیله و حام حکمی نکرده است ولی کافران بر خدا دروغ می بندند و بیشترین شان بی خردند».

حام

در دوران جاهلیت به شتر نری که از صلب و پشتش 10 بچه شتر به وجود آمده بود «حام» می گفتند. این شتر را آزاد می کردند و کسی حق سوار شدن و استفاده از آن را نداشت.
خدا در آیه 103 سوره مائده که در بالا به آن اشاره شد، از این نوع شتر هم یاد کرده است.

ضامر

به شتری که بر اثر بار کشیدن یا سوار شدن، لاغر شده باشد و همچنین به شتری که راه طولانی طی کرده و به مکه و حرم رسیده باشد «ضامر» گفته می شود.
واژه ضامر در آیه 27 سوره حج آمده است: « و مردم را به حج فراخوان تا پیاده یا سوار بر شتران تکیده از راه های دور نزد تو بیایند.»

عشار

به ماده شتری که 10 ماهه آبستن باشد یا بچه زاییده باشد «عشار» گفته می شود. چنین شتری مهم ترین و ارزشمندترین ثروت عرب بوده است.
واژه عشار در آیه 4 سوره تکویر بدین گونه آمده است: « و چون شتران آبستن به حال خود رها شوند.»

نعم

همان طور که گفته شد اصلی ترین مصداق در نظر گرفته شده برای «نعم» شتر است. نعم به شتری می گویند که آرام و بدون سر و صدا حرکت می کند. در آیه 95 سوره مائده واژه نعم آمده است.
منبع مقاله: ماهنامه دین و زندگی همشهری آیه شماره 6 مهرماه 1391